Vier maanden na de eerste uitbraak van ebola in Guinee, is het aantal besmettingen gestegen naar 1440. Het dodental naar 826. Afgelopen vrijdag, 1 augustus, zei hoofd van de WHO Dr. Margaret Chan tijdens een summit met de leiders van de getroffen landen, dat we de strijd tegen ebola lijken te verliezen. Ebola grijpt steeds sneller om zich heen. In de laatste twee dagen voor het summit waren er 58 nieuwe doden bijgekomen, wat neerkomt op 7 procent van het totale dodental. Dagelijks komen er nieuwe besmettingen bij. Het Samaritan Hospital in Monrovia meldt bijvoorbeeld dat het dagelijks tien nieuwe verdachte gevallen opneemt.
Het gaat om officiële cijfers en gerapporteerde gevallen. MSF Director of Operations Bart Janssens waarschuwt dat er nauwelijks zicht is op het daadwerkelijk aantal besmettingen en dat de ziekte zich in Liberia en Sierra Leone nog steeds verspreidt. Dr. Margaret Chan liet tijdens het summit weten dat de uitdaging om de ebola-epidemie onder controle te krijgen buitengewoon is.
Het is de eerste ebola-epidemie in West-Afrika. Nooit eerder was zo’n groot geografisch gebied het toneel van uitbraak. En ook het gebied zelf werpt de nodige hindernissen op. De grenzen zijn poreus, en met name de moeilijk bereikbare rurale gebieden worden getroffen. Bovendien bleek ook dat de ziekte “door de lucht kan reizen”, waardoor het virus makkelijk meereist naar andere landen.
‘Het ebolagebied beslaat een oppervlakte van 430.000 vierkante kilometer en bedreigt 22 miljoen mensen, de omringende landen en als er geen grip op de situatie komt uiteindelijk ook de rest van de wereld, zo waarschuwen de WHO en MSF’
Volgens Dr. Chan verspreidt de ziekte zich sneller dan dat er maatregelen worden genomen om het onder controle te krijgen. Ze waarschuwde voor een “catastrofe op het gebied van verlies van menselijke levens, maar ook ernstige socio-economische ontwrichting en een groot risico op verspreiding naar andere landen”.
Hoewel de ziekte niet via de lucht overdraagbaar is, is het onverstandig om het virus zo’n lange periode de ruimte te geven om zich over zo’n groot gebied te verspreiden. “De constante mutatie en aanpassingen zijn de overlevingsmechanismen van virussen en microben. We mogen dit virus de kans niet geven ons voor nog meer verrassingen te stellen”, aldus Dr. Chan.
Het summit vond plaats een dag nadat zowel Liberia als Sierra Leone de noodtoestand afkondigden. Sierra Leone is inmiddels het epicentrum van de ebola-uitbraak. De president kondigde aan dat leger en politie ingezet zullen worden om behandelcentra te bewaken zodat medisch personeel zich ongestoord met de behandeling van patiënten bezig kan houden. Tevens worden leger en politie ingezet bij het hermetisch afsluiten van uitbraakgebieden en het actief opsporen van besmette patiënten.
Op 3 augustus ging in Sierra Leone Operatie Octopus van start: 750 militairen werden gestationeerd op dertien verschillende locaties in het oosten van het land, waar de meeste uitbraakgebieden zich bevinden. Lokale autoriteiten worden gedwongen doden te rapporteren voordat ze begraven worden. Er geldt een samenscholingsverbod, scholen in de uitbraakgebieden zijn gesloten en ambtenaren moeten met verlof. Met de maatregelen die Sierra Leone treft wil men voorkomen dat geïnfecteerde personen zich schuilhouden voor behandeling en nieuwe besmettingen zoveel mogelijk te beperken.
De WHO stelde samen met de getroffen landen een ‘honderd miljoen dollar plan’ op om de epidemie onder controle te krijgen. De WHO liet de internationale gemeenschap weten dat dringend behoefte is aan specialisten, verpleegkundigen, epidemiologen, experts op het gebied van sociale mobilisatie en logistieke- en data managers. De respons uit de internationale gemeenschap is traag. De Verenigde Staten zegde toe 50 specialisten te sturen. Daar moeten nog vele honderden bij.
Noorwegen doneerde 15 miljoen euro. In de meeste andere WHO lidstaten blijft het stil. Niet alleen op het gebied van hulpverlening ter plaatse, maar ook worden geen voorzorgsmaatregelen in eigen land genomen. In Nederland zei het RIVM op 1 augustus geen extra maatregelen te nemen naar aanleiding van de ebola-uitbraak. Volgens het RIVM zijn de protocollen die gezondheidswerkers hanteren om snel mogelijke ebolapatiënten te herkennen afdoende. Op Schiphol geldt geen specifieke ebolarichtlijn voor reizigers uit West-Afrika. Volgens RIVM is het risico dat een reiziger het virus meeneemt naar Nederland uiterst klein omdat er geen directe vluchten tussen de getroffen gebieden en Nederland zijn. Het RIVM laat daarbij buiten beschouwing dat reizigers met een korte tussenstop of overstap op andere luchthavens van de drie ebolalanden naar Amsterdam kan vliegen.
De met ebola besmette Amerikaan Patrick Saywer die ziek aan boord ging van een aantal verschillende vluchten en later in Nigeria overleed, en daarmee misschien meerdere personen met verschillende bestemmingen besmette, deed de vraag rijzen of gevreesd moet worden voor een pandemie. Luchthavens kunnen alert zijn op hevig zieke personen die uit die regio reizen en deze isoleren.
‘Ebola doodt niet alleen haar directe slachtoffers, maar ook de economie en de fragiele vrede’
Ebola is alleen overdraagbaar door nauw contact via bloed, ontlasting, urine, sperma, braaksel of zweet van reeds zieke, besmette personen. De kans op besmetting met ebola door contact met niet-ernstig zieke geïnfecteerde mensen is klein, waardoor besmetting tijdens een vliegreis geen groot risico zou vormen. Maar de incubatietijd ligt tussen de drie en 21 dagen. Reizigers kunnen gezond de regio waar Ebola heerst verlaten en pas drie weken na thuiskomst de eerste ziekteverschijnselen vertonen. In het eerste stadium lijkt ebola op griep: men krijgt koorts en gaat zweten. Slechts in 50 procent van de gevallen gaat de ziekte ook daadwerkelijk met uitwendige bloedingen gepaard. Artsen in de ebolagebieden geven te kennen Ebola moeilijk te kunnen diagnosticeren.
Er bestaat geen medicijn tegen ebola. Als je eenmaal ziek bent, is de overlevingskans tussen 10 procent en 45 procent. Er kan slechts palliatieve zorg geboden worden. Patiënten krijgen vocht toegediend om uitdroging te voorkomen en men krijgt medicijnen om bloedingen te stoppen. Er is echter een groot tekort aan die medicatie en zelfs aan pijnstilling en maaltijden voor de patiënten is een tekort.
De epidemie in Sierra Leone heeft uit de hand kunnen lopen omdat men bij het eerste ebolageval niet adequaat reageerde. Er werd laat getest, het was niet duidelijk of het om lassakoorts of ebola ging en er werd door het Ministerie van Volksgezondheid ontkend dat de patiënt Ebola had. Familieleden werden niet in quarantaine gezet, waardoor de ziekte zich verder kon verspreiden.
Een arts die in het noorden van Sierra Leone werkte in het Samaritan Hospital Masanga, vertelt in een interview met The Telegraph hoe moeilijk zij het vond om te bepalen of ze met een ebolageval te maken kon hebben. “Ik had altijd gedacht dat ik de ziekte direct zou herkennen op het moment dat een patiënt zich bij het ziekenhuis zou melden”, vertelt Dr. Naomi Platt. “Maar het beginstadium is hetzelfde als alle andere ziekten.”
‘In de Liberiaanse hoofdstad lagen de besmettelijke lijken van ebolapatiënten vier dagen op straat, ondanks de noodverordening en verscherpte maatregelen’
De eerste symptomen zijn koorts en zweten, zoals bij malaria of griep. In dat stadium kan ebola niet eenvoudig worden herkend. De ziekenhuizen in Sierra Leone zijn slecht uitgerust. Zo kon het ziekenhuis waar Platt werkte geen goede beschermende pakken bieden. Het medisch personeel kreeg latex handschoenen, dunne kleding, haarnetjes en plastic brilletjes, die niet afdoende bescherming bieden tegen het ebolavirus. Zelfs ontsmettingsmiddelen waren te weinig voor handen. Het ziekenhuis heeft inmiddels de deuren moeten sluiten, waardoor niet alleen mogelijke ebolapatiënten verder verwijderd raken van zorg, maar ook mensen met andere aandoeningen.
Ook bij de begeleiding van medisch personeel gaat er veel mis, waardoor zij extra gevaar lopen besmet te raken met het virus. Meer dan 50 gezondheidswerkers zijn inmiddels aan het virus overleden. Bovendien is het slecht betaald werk, ongeveer 100 dollar per maand plus een kleine gevarenbonus. In veel gevallen wordt het salaris niet of veel te laat uitbetaald. Ook zijn er niet genoeg beschermende pakken, waardoor personeel zich slecht kan beschermen. Daarnaast is het werken in de pakken extra belastend in de warmte. Men zou drie uur achter elkaar kunnen doorwerken, maar omdat er mankracht tekort is, wordt vaak 12 uur achter elkaar doorgewerkt. Dan is een fout makkelijk gemaakt. Gezondheidswerkers lopen daarom weg, nieuwe aanmeldingen blijven achter.
Ook in veel ziekenhuizen is het niet op orde. Sommige ebolaklinieken hebben geen elektriciteit en stromend water. Bloedsamples moeten naar het testlaboratorium in Kenema gestuurd worden, waardoor de uitslag van de ebolatests lang op zich laat wachten. Sommige patiënten verlaten tijdens die wachttijd het ziekenhuis, ook sinds de noodverordening van kracht is.
‘Veel ziekenhuizen hebben geen gekwalificeerd personeel in dienst. Kwakzalvers zwaaien er de scepter’
Wisselen van ziekenhuis is een veel voorkomend verschijnsel in Sierra Leone. De bedden zijn oncomfortabel, de omgeving vaak onhygiënisch. Als men geen vertrouwen in het ziekenhuis heeft, wordt er een ander ziekenhuis gezocht. Als dat bereikbaar is. Want voor veel mensen zijn de ziekenhuizen zelfs onbereikbaar. Ambulances zijn er nauwelijks. Er is 1 arts op 35.000 inwoners, wat betekent dat een groot deel van de bevolking verstoken blijft van medische hulpverlening.
Het regenseizoen bemoeilijkt de mobiliteit. Soms moeten mensen meer dan een dag lopen om bij de dichtstbijzijnde medische voorziening te komen. In de stromende regen, met een doodzieke patiënt, is dat voor velen onhaalbaar. De grote steden zijn zo overbevolkt en het openbaarvervoersysteem zo gebrekkig, dat ook de mobiliteit daar ernstig beperkt is. Zieke mensen gaan vaak lopend of in overvolle taxi’s of minibusjes naar het ziekenhuis. Het besmettingsgevaar is groot. Veel ziekenhuizen hebben geen gekwalificeerd personeel in dienst. Kwakzalvers zwaaien er de scepter.
Bovendien weet de bevolking vier maanden na het begin van de uitbraak nog steeds niet goed wat ebola precies is en hoe men besmet kan raken. De publieke voorlichting komt slecht op gang. Er zijn radiocampagnes en uitzendingen over ebola, straatshows, workshops en outreach-programma’s op communityniveau. Maar het is veelal ongecoördineerd en niet professioneel aangepakt. Experts zijn nodig om de voorlichting centraal en eenduidig te houden en te zorgen dat het ook de verste uithoeken van het land bereikt. Zonder die voorlichting is er teveel ruimte voor speculatie, wat leidt tot ongeloof en bijgeloof en een politiek steekspel die ebola een groter speelveld geven.
Lange tijd heerste vooral ongeloof onder de bevolking. Ebola is weliswaar een epidemie, met toen nog 250 besmettingen waren er relatief weinig mensen die direct met de ziekte te maken kregen. Toen het aantal besmettingen toenam, waren het vooral de geruchten dat de overheid mensen met Ebola zou injecteren die de overhand namen. Pas nadat de laserkliniek in de stad Kenema als Ebola crisiskliniek gebruikt werd, zagen de mensen een grote stroom patiënten op gang komen. Bijna niemand kwam de kliniek levend uit. Dertien verpleegkundigen van de crisiskliniek stierven aan de ziekte, en nog zes anderen vechten voor hun leven. Er waren rellen bij de kliniek nadat, naar wat men dacht een verpleegster was, de geruchten over dodelijke ebolainjecties tegenover het publiek bevestigde. De vrouw zou zich echter voorgedaan hebben als verpleegster en aan een geestesziekte lijden. Die waarheid komt niet overal aan. Het verhaal zingt nog steeds rond en is voor veel mensen het bewijs dat ebola niet bestaat, totdat je in een ziekenhuis terechtkomt.
‘Ziekte en dood worden vaak verklaard door witchcraft en zwarte magie. Hen uitleggen wat ziekte is, en al helemaal zo’n mysterieuze aandoening als het ebolavirus, is nagenoeg ondoenlijk’
De ziekte is mysterieus en vereist quarantaine. Verdachte personen worden weggerukt bij hun familieleden die op het gebrekkige gezondheidssysteem moeten vertrouwen. Om die reden ontvoeren velen hun geliefden en houden ze verborgen voor de autoriteiten. De inzet van politie en leger moet dit voorkomen. Controle van huis tot huis moet ervoor zorgen dat verborgen gevallen worden opgespoord. Mensen worden gedwongen zich te laten onderzoeken en behandelen. Wat voor een deel van de bevolking alleen maar bevestiging is van ideeën dat de overheid mensen moedwillig het virus toedient.
In Sierra Leone is 70 procent van de bevolking analfabeet. Het overgrote deel van de bevolking leeft in de rurale gebieden, waar tot voor kort geen enkele vorm van onderwijs was. Sommige gebieden zijn tijdens het regenseizoen grotendeels afgesloten van de buitenwereld. Er is geen krant, geen televisie, geen elektriciteit, geen dokter, geen politie, geen enkele vorm van infrastructuur, laat staan internet waar men even snel kan opzoeken welke symptomen bij welke ziekte hoort. Men heeft vaak niet eens gehoord van moderne medische wetenschap. Voor deze mensen zijn veel dingen in het leven onverklaarbaar. Ziekte en dood worden vaak verklaard door witchcraft en zwarte magie. Hen uitleggen wat ziekte is, en al helemaal zo’n mysterieuze aandoening als het ebolavirus, is nagenoeg ondoenlijk. Men gelooft het niet van de ene op de andere dag. En zeker als men geconfronteerd wordt met doden in de eigen omgeving valt men terug op wat men vertrouwt: geloof in traditional healers die hen kunnen wapenen tegen zwarte magie. Het staat het bestrijden van de epidemie echter in de weg.
Sierra Leone is grofweg onderverdeeld in twee politieke partijen. De regerende partij APC en de oppositiepartij SLPP, die beiden hun traditionele achterban hebben die ook een geografische onderverdeling kent. Omdat de uitbraak in Sierra Leone zich concentreert in het gebied van de oppositie, zijn veel aanhangers van de oppositiepartij ervan overtuigd dat Ebola een masterplan is van de regerende partij om de oppositie uit te roeien. Na het overlijden van viroloog Dr. Umar Khan leek dat gerucht volledig verdwenen te zijn. Het besef dat Ebola echt bestaat drong tot de bevolking door.
Maar nu dat nieuws gezakt is, wordt weer een nieuwe impuls aan de verdenkingen gegeven. Het is een campagnetool geworden. Sinds 2006 worden in Sierra Leone in de stad Kenema onderzoeken naar Ebola gedaan door Tulane University, onder contract met de WHO. De onderzoeken en tests werden pas op 23 juli beëindigd, met het oog op de huidige uitbraak. Van internet halen intelligentsia bewijzen dat de ebola-epidemie een plan is om de bevolking uit te roeien, aangezien Tulane University onderzoek deed onder de vlag van het bioterrorisme.
‘Zowel de WHO als MSF zeggen: afwachten leidt tot een catastrofe en het verspreiden van het virus naar andere landen’
Het feit dat het farmaceutisch bedrijf Tekmira, dat een experimenteel ebolamedicijn ontwikkelt, ook een contract heeft met het onderdeel van defensie in de VS dat over biowapens gaat, voorziet dit vermoeden van de nodige plausibiliteit. Men grijpt terug op een boek uit 1995 van Richard Preston, HotZone getiteld, waarin de schrijver deze ebola-epidemie voorspelde met een groot aantal details die overeenkomen met de werkelijkheid. Men roept elkaar op noch de overheid noch westerlingen te vertrouwen. Het uitblijven van een duidelijke campagne waarin beide politieke partijen prominent samenwerken tegen ebola laat teveel ruimte voor speculatie, wat ondermijnend werkt in de strijd tegen de epidemie.
Zowel de WHO als MSF zeggen: afwachten leidt tot een catastrofe en het verspreiden van het virus naar andere landen. Maar overheden en instanties kunnen de strijd tegen ebola niet aan. Het bestrijdingsplan ligt op tafel. Het zal echter nog een tijd duren voordat het plan effectief in werking kan gaan, aangezien de lidstaten niet staan te trappelen om spontaan hulp te bieden.
Iedere dag dat de epidemie ongestoord verder kan woeden in de drie Ebolalanden is er één teveel. In de Liberiaanse hoofdstad lagen de besmettelijke lijken van Ebolapatiënten vier dagen op straat, ondanks de noodverordening en verscherpte maatregelen. Patiënten in de getroffen landen worden in de open lucht te voet of in kruiwagen snaar ziekenhuizen gebracht. Alleen in de uitbraakgebieden is bewaking bij ebolaklinieken.
In Sierra Leone overleed onlangs een vrouw die in drie verschillende ziekenhuizen in drie verschillende plaatsen in waar nog geen ebolagevallen gemeld waren, opgenomen is geweest. Er worden in steeds meer delen van het land nieuwe gevallen gemeld. In Guinee lijkt de situatie voorlopig onder controle te komen. De noodtoestand kan zowel in Sierra Leone als Liberia vanwege gebrek aan mankracht en organisatie onmogelijk overal worden ingezet.
Het ebolagebied beslaat een oppervlakte van 430.000 vierkante kilometer en bedreigt 22 miljoen mensen, de omringende landen en als er geen grip op de situatie komt uiteindelijk ook de rest van de wereld, zo waarschuwen de WHO en MSF.
De noodoproep is gedaan. Er moeten honderden medici en specialisten ingezet worden om Ebola te bestrijden. Er is grote nood aan medische hulpgoederen en het verbeteren van medische voorzieningen. Ontsmettingsmiddelen worden voor veel geld op de markt verhandeld. De prijzen van voedselwaren zijn explosief gestegen.
Sierra Leone en Liberia zijn beiden pas in wederopbouw na burgeroorlogen die beide landen teisterden. De economieën zijn fragiel, de politieke stabiliteit ook. De kritieke termijn waarbinnen landen vaak weer opnieuw in oorlog vervallen is nog niet voorbij.
Ebola doodt niet alleen haar directe slachtoffers, maar ook de economie en de fragiele vrede. Het is aan de WHO lidstaten, de internationale overheden en de wereldbevolking, er zorg voor te dragen dat de vrede in de landen bewaard wordt, dat Ebola de landen niet failliet achterlaat en zeker te stellen dat Ebola niet naar andere landen overslaat.
Wat kunnen wij doen? Artsen Zonder Grenzen deed een emergency appeal voor donaties. Kijk hier hoe je ze kan steunen (Credit Card of Paypal) of via overboeking aan Artsen Zonder Grenzen Nederland (IBAN: NL13INGB0000004054) omschrijving Ebola. Ook kan je meedenken over het sturen van medische hulpgoederen, zoals rubberen handschoenen, gaasjes, paracetamol etc. in grote aantallen (denk aan ziekenhuizen, leveranciers en fabrikanten). Wat er allemaal nodig is, vind je hier.
